Þorsteinn Pálsson:
Ávarp á sjómannadaginn 2002 á Ísafirði í tilefni 100 ára afmælis vélbátaútgerðar á Íslandi.
Auðnuafl. Hvaða annað orð fær lýst þeim atburði, sem við minnumst hér í dag? Hundrað ár, ein öld, er í sjálfu sér ekki langur tími í sögulegu tilliti. En sá tími er nú liðinn síðan Árni Gíslason ýtti hér úr vör nýjum tíma í atvinnusögu Íslendinga.
Það er um margt erfitt fyrir okkur sem nú lifum að gera okkur fulla og skilmerkilega grein fyrir því í hvaða sporum þeir menn stóðu sem hér bjuggu við lok nítjándu aldar og á öndverðri þerirri tuttugustu. Við vitum ekki með vissu hvað í innstu hugarfylgsnum þeirra leyndist. En hitt er okkur ljóst að þeirra tíð var eins konar kveðja til þess liðna og hólmganga við hið nýja og óráðna.
Mér er til efs að nokkur þeirra, að þeim framsýnustu ekki undanskildum, hafi séð fyrir eða jafnvel látið sig dreyma um þær aðstæður sem Íslendingum yrðu búnar að öld liðinni. Þeirra tíð var aldamót á mælikvarða tímatalsins. Þeirra tíð var vatnaskil í stjórnskipurnarsögu landsins. Þeirra tíð var straumhvörf í atvinnuháttum.
Kall tímans var skýrt. Þeir voru einfaldlega að hlíða því kalli. Augu þeirra voru opin og hlustir þeirra næmar fyrir þeirri brýningu sem lesa mátti nokkrum árum fyrr í Íslandsljóðum Einars Benediktssonar:
Fleytan er of smá, sá guli er utar.
Hve skal lengi
dorga, drengir,
dáðlaus upp´ við sand?
Það vantaði hvorki afl né kraft í það fólk sem hér bjó og hafði búið við frumstæð skilyrði sjálfsþurftarbúskapar, sem að mestu höfðu verið óbreytt um aldir. En atorka þess og elja var ekki nóg til þess að færa tilveruna inn á nýjar brautir. Hér þurfti meira til.
Í atvinnuháttum var tæknin lykill að framförum. Þeir sem komu auga á þau tækifæri ruddu braut, flettu nýjum blöðum atvinnusögunnar, lögðu fyrstu hornsteina að því lífsgæða og velferðarsamfélagi, sem við njótum í dag. Þeir sáu fæst af því fyrir sem á eftir kom. En þeir vissu á hinn veginn að ekkert myndi hreyfast úr stað ef menn skorti áræði til þess að takast á við ný verkefni.
Djúpmenn voru kunnir fyrir harða sjósókn. Þeir vissu að miðin voru gullkista. Árni Gíslason gerði lokakafla árabátaútgerðarinnar hér við djúp og upphafi vélbátaútgerðarinnar ágæt skil í stuttri en skilmerkilegri bók, sem hann nefndi Gullkistu með skírskotun til fiskimiðanna hér í djúpinu.Menn voru að opna gullkistu nýrrar aldar.
Mér er nær að halda að í huga hans hafi vélarkaupin fyrst og fremst átt að létta róðurinn. Og ef til vill sá hann fyrir lítils háttar meiri afla og ef til vill eitthvað bættan hag. En mér er á hitt borðið stórlega til efs að í huga hans hafi verið bylting atvinnuhátta og lífskjara.
En þegar við lítum til baka réttri öld síðar getur engum blandast hugur um að vélbátútgerðin var ekkert minni en upphaf byltingar að þessu leyti á Íslandi.
Sameignarmaður Árna Gíslasonar að bátnum Stanley, Sophus Nielsen, verslunarstjóri, var efasemdarmaður í fyrstu, en sannfærðist síðar við upplýsingu að utan. Margir brostu glettnislega í kampinn þegar báturinn kom úr fyrsta róðri en sáu fljótt að hér voru nýir möguleikar. Og vélbátunum fjölgaði skjótt.
Sá ungi Jessen frá Danmörku, sem kom til þess að setja þessa vél með afl tveggja hesta í Stanley var að fjórum árum liðnum sestur hér að og búinn að setja upp fyrsta vélaverkstæðið. Þannig færði tæknin umsvifalaust nýja atvinnustarsemi inn í landið. Síðan leiddi hvað af öðru.
Atvinnuhættir landsmanna höfðu staðið í föstu fari um aldir. Við getum í því ljósi rétt ímyndað okkur að það hefur þurft áræði, sjálfstraust, einbeitni og sannfæringu um að hér væri komið tæki, sem létti gæti þeim róðurinn og bætt þeirra hag. Fyrir það stöndum við í þakkarskuld.
Þó að Árni Gíslason hafi tekið frumkvæði að þessari fyrstu íslensku vélbátsútgerð og fengið aðra til liðs á hér enginn einn óskiptann hlut. Þetta er saga margra manna og kvenna. Í andrúmslofti þessa tíma var súrefni nýjunga. Spurningin var um að grípa tækifærið, hrífa menn með og ryðja öðrum braut.
Þeir vissu ekki síður en skáldið að sá guli lá utar. Og í æðum þeirra ólgaði meira vestfirskt blóð en svo að þeir gætu dáðlaust dorgað upp við sandinn þegar ný tækifæri gáfust og óráðnar gátur voru við sjónarrönd. Það er þessi dáð sem reyndist svo happadrjúg.
Við lifum nú upphaf enn nýrrar aldar. Það er öld enn nýrrar tækni. Við vitum ekki hvert hún leiðir. En við skynjum nýtt framfaraskeið. Það er niður tímans. Og skyldur okkar í dag eins og þeirra sem stóðu hér fyrir öld er að horfa fram á við.
Á efri árum lýsti Árni Gíslason nokkrum áhyggjum sökum þeirrar spennu er hann sá vaxa milli sjávar og sveita í kjölfar byltingarinnar í sjávarútveginum. Og er það ekki svo að ýmsir velta því fyrir sér hvort öll sú nýja upplýsingatækni sem blasir við okkur í dag sé til góðs. Við því er sjálfsagt ekkert einhlítt svar.
En við skulum hins vegar ekki að gleyma hver arfur okkar er. Ísland var eitt fátækasta ríki Evrópu fyrir einni öld. Nú erum við í hópi þeirra allra ríkustu. Það var vélbátaútgerðin sem öllu öðru fremur færði okkur úr stað.
Það auðnuafl sem forfeður okkar sýndu hefur sannarlega reynst okkur auðnubót. Það er okkar skylda að meta það starf að verðleikum.
Allir þeir sem gengist hafa fyrir því að þessa atburðar yrði minnst hér í dag með svo sómsamlegum hætti eiga því þakkir skyldar. En minning þessa atburðar á ekki heldur að kveldi þessa dags að falla í gleymskuskaut nýrrar aldar. Hann markaði sannarlega meiri þáttaskil í atvinnusögu Djúpmanna og Íslendinga allra en svo.
Í því lósi þykja mér það ánægjuleg tíðindi sem Jón Páll Halldórsson formaður Sögufélags Ísfirðinga hefur tjáð mér, að félagið muni hafa forgöngu um í samráði við afkomendur og með liðstyrk hagsmunasamtaka í sjávarútvegi og ennfremur með tilstyrk frá alþingi að reistur verði hér á Ísafirði minnisvarði um þennan atburð. Til þess hefur verið valið verkið Harpa hafsins eftir Svanhildi Sigurðardóttur myndhöggvara.
Ég hygg að það geti naumast verið tilviljun að neisti þessara framfara hafi kviknað hér á Ísafirði. Hér var átakavettvangur í umróti og gerjun stjórnmálabaráttu þessa tíma. Hér var einneiginn uppspretta að ýmsu nýju í menningu og skáldskap. Og hér hafa strengirnir í hörpu hafsins vissulega ómað skýrt alla tíð.
Að minni hyggju fer því vel á því að listaverkið Harpa hafsins rísi einmitt hér á miðju sögusviðinu og á vettvangi þess mannlífs þar sem rætur þeirra lágu, sem við minnumst hér í dag.
Vonandi getur það gerst með hækkandi sól á sjómannadaginn í gróanda komandi sumars. Og við með því móti varðað minningu þeirra vestfirsku sjósóknara sem brutu blað í sögu landsins.
Stanley
Þorsteinn Pálsson:
Ávarp í tilefni 100 ára afmælis vélbátaútgerðar á Íslandi.
Auðnuafl. Hvaða annað orð fær lýst þeim atburði, sem við minnumst hér í dag? Hundrað ár, ein öld, er í sjálfu sér ekki langur tími í sögulegu tilliti. En sá tími er nú liðinn síðan Árni Gíslason ýtti hér úr vör nýjum tíma í atvinnusögu Íslendinga.
Það er um margt erfitt fyrir okkur sem nú lifum að gera okkur fulla og skilmerkilega grein fyrir því í hvaða sporum þeir menn stóðu sem hér bjuggu við lok nítjándu aldar og á öndverðri þerirri tuttugustu. Við vitum ekki með vissu hvað í innstu hugarfylgsnum þeirra leyndist. En hitt er okkur ljóst að þeirra tíð var eins konar kveðja til þess liðna og hólmganga við hið nýja og óráðna.
Mér er til efs að nokkur þeirra, að þeim framsýnustu ekki undanskildum, hafi séð fyrir eða jafnvel látið sig dreyma um þær aðstæður sem Íslendingum yrðu búnar að öld liðinni. Þeirra tíð var aldamót á mælikvarða tímatalsins. Þeirra tíð var vatnaskil í stjórnskipurnarsögu landsins. Þeirra tíð var straumhvörf í atvinnuháttum.
Kall tímans var skýrt. Þeir voru einfaldlega að hlíða því kalli. Augu þeirra voru opin og hlustir þeirra næmar fyrir þeirri brýningu sem lesa mátti nokkrum árum fyrr í Íslandsljóðum Einars Benediktssonar:
Fleytan er of smá, sá guli er utar.
Hve skal lengi
dorga, drengir,
dáðlaus upp´ við sand?
Það vantaði hvorki afl né kraft í það fólk sem hér bjó og hafði búið við frumstæð skilyrði sjálfsþurftarbúskapar, sem að mestu höfðu verið óbreytt um aldir. En atorka þess og elja var ekki nóg til þess að færa tilveruna inn á nýjar brautir. Hér þurfti meira til.
Í atvinnuháttum var tæknin lykill að framförum. Þeir sem komu auga á þau tækifæri ruddu braut, flettu nýjum blöðum atvinnusögunnar, lögðu fyrstu hornsteina að því lífsgæða og velferðarsamfélagi, sem við njótum í dag. Þeir sáu fæst af því fyrir sem á eftir kom. En þeir vissu á hinn veginn að ekkert myndi hreyfast úr stað ef menn skorti áræði til þess að takast á við ný verkefni.
Djúpmenn voru kunnir fyrir harða sjósókn. Þeir vissu að miðin voru gullkista. Árni Gíslason gerði lokakafla árabátaútgerðarinnar hér við djúp og upphafi vélbátaútgerðarinnar ágæt skil í stuttri en skilmerkilegri bók, sem hann nefndi Gullkistu með skírskotun til fiskimiðanna hér í djúpinu.Menn voru að opna gullkistu nýrrar aldar.
Mér er nær að halda að í huga hans hafi vélarkaupin fyrst og fremst átt að létta róðurinn. Og ef til vill sá hann fyrir lítils háttar meiri afla og ef til vill eitthvað bættan hag. En mér er á hitt borðið stórlega til efs að í huga hans hafi verið bylting atvinnuhátta og lífskjara.
En þegar við lítum til baka réttri öld síðar getur engum blandast hugur um að vélbátútgerðin var ekkert minni en upphaf byltingar að þessu leyti á Íslandi.
Sameignarmaður Árna Gíslasonar að bátnum Stanley, Sophus Nielsen, verslunarstjóri, var efasemdarmaður í fyrstu, en sannfærðist síðar við upplýsingu að utan. Margir brostu glettnislega í kampinn þegar báturinn kom úr fyrsta róðri en sáu fljótt að hér voru nýir möguleikar. Og vélbátunum fjölgaði skjótt.
Sá ungi Jessen frá Danmörku, sem kom til þess að setja þessa vél með afl tveggja hesta í Stanley var að fjórum árum liðnum sestur hér að og búinn að setja upp fyrsta vélaverkstæðið. Þannig færði tæknin umsvifalaust nýja atvinnustarsemi inn í landið. Síðan leiddi hvað af öðru.
Atvinnuhættir landsmanna höfðu staðið í föstu fari um aldir. Við getum í því ljósi rétt ímyndað okkur að það hefur þurft áræði, sjálfstraust, einbeitni og sannfæringu um að hér væri komið tæki, sem létti gæti þeim róðurinn og bætt þeirra hag. Fyrir það stöndum við í þakkarskuld.
Þó að Árni Gíslason hafi tekið frumkvæði að þessari fyrstu íslensku vélbátsútgerð og fengið aðra til liðs á hér enginn einn óskiptann hlut. Þetta er saga margra manna og kvenna. Í andrúmslofti þessa tíma var súrefni nýjunga. Spurningin var um að grípa tækifærið, hrífa menn með og ryðja öðrum braut.
Þeir vissu ekki síður en skáldið að sá guli lá utar. Og í æðum þeirra ólgaði meira vestfirskt blóð en svo að þeir gætu dáðlaust dorgað upp við sandinn þegar ný tækifæri gáfust og óráðnar gátur voru við sjónarrönd. Það er þessi dáð sem reyndist svo happadrjúg.
Við lifum nú upphaf enn nýrrar aldar. Það er öld enn nýrrar tækni. Við vitum ekki hvert hún leiðir. En við skynjum nýtt framfaraskeið. Það er niður tímans. Og skyldur okkar í dag eins og þeirra sem stóðu hér fyrir öld er að horfa fram á við.
Á efri árum lýsti Árni Gíslason nokkrum áhyggjum sökum þeirrar spennu er hann sá vaxa milli sjávar og sveita í kjölfar byltingarinnar í sjávarútveginum. Og er það ekki svo að ýmsir velta því fyrir sér hvort öll sú nýja upplýsingatækni sem blasir við okkur í dag sé til góðs. Við því er sjálfsagt ekkert einhlítt svar.
En við skulum hins vegar ekki að gleyma hver arfur okkar er. Ísland var eitt fátækasta ríki Evrópu fyrir einni öld. Nú erum við í hópi þeirra allra ríkustu. Það var vélbátaútgerðin sem öllu öðru fremur færði okkur úr stað.
Það auðnuafl sem forfeður okkar sýndu hefur sannarlega reynst okkur auðnubót. Það er okkar skylda að meta það starf að verðleikum.
Allir þeir sem gengist hafa fyrir því að þessa atburðar yrði minnst hér í dag með svo sómsamlegum hætti eiga því þakkir skyldar. En minning þessa atburðar á ekki heldur að kveldi þessa dags að falla í gleymskuskaut nýrrar aldar. Hann markaði sannarlega meiri þáttaskil í atvinnusögu Djúpmanna og Íslendinga allra en svo.
Í því lósi þykja mér það ánægjuleg tíðindi sem Jón Páll Halldórsson formaður Sögufélags Ísfirðinga hefur tjáð mér, að félagið muni hafa forgöngu um í samráði við afkomendur og með liðstyrk hagsmunasamtaka í sjávarútvegi og ennfremur með tilstyrk frá alþingi að reistur verði hér á Ísafirði minnisvarði um þennan atburð. Til þess hefur verið valið verkið Harpa hafsins eftir Svanhildi Sigurðardóttur myndhöggvara.
Ég hygg að það geti naumast verið tilviljun að neisti þessara framfara hafi kviknað hér á Ísafirði. Hér var átakavettvangur í umróti og gerjun stjórnmálabaráttu þessa tíma. Hér var einneiginn uppspretta að ýmsu nýju í menningu og skáldskap. Og hér hafa strengirnir í hörpu hafsins vissulega ómað skýrt alla tíð.
Að minni hyggju fer því vel á því að listaverkið Harpa hafsins rísi einmitt hér á miðju sögusviðinu og á vettvangi þess mannlífs þar sem rætur þeirra lágu, sem við minnumst hér í dag.
Vonandi getur það gerst með hækkandi sól á sjómannadaginn í gróanda komandi sumars. Og við með því móti varðað minningu þeirra vestfirsku sjósóknara sem brutu blað í sögu landsins.
Stanley
Þorsteinn Pálsson:
Ávarp í tilefni 100 ára afmælis vélbátaútgerðar á Íslandi.
Auðnuafl. Hvaða annað orð fær lýst þeim atburði, sem við minnumst hér í dag? Hundrað ár, ein öld, er í sjálfu sér ekki langur tími í sögulegu tilliti. En sá tími er nú liðinn síðan Árni Gíslason ýtti hér úr vör nýjum tíma í atvinnusögu Íslendinga.
Það er um margt erfitt fyrir okkur sem nú lifum að gera okkur fulla og skilmerkilega grein fyrir því í hvaða sporum þeir menn stóðu sem hér bjuggu við lok nítjándu aldar og á öndverðri þerirri tuttugustu. Við vitum ekki með vissu hvað í innstu hugarfylgsnum þeirra leyndist. En hitt er okkur ljóst að þeirra tíð var eins konar kveðja til þess liðna og hólmganga við hið nýja og óráðna.
Mér er til efs að nokkur þeirra, að þeim framsýnustu ekki undanskildum, hafi séð fyrir eða jafnvel látið sig dreyma um þær aðstæður sem Íslendingum yrðu búnar að öld liðinni. Þeirra tíð var aldamót á mælikvarða tímatalsins. Þeirra tíð var vatnaskil í stjórnskipurnarsögu landsins. Þeirra tíð var straumhvörf í atvinnuháttum.
Kall tímans var skýrt. Þeir voru einfaldlega að hlíða því kalli. Augu þeirra voru opin og hlustir þeirra næmar fyrir þeirri brýningu sem lesa mátti nokkrum árum fyrr í Íslandsljóðum Einars Benediktssonar:
Fleytan er of smá, sá guli er utar.
Hve skal lengi
dorga, drengir,
dáðlaus upp´ við sand?
Það vantaði hvorki afl né kraft í það fólk sem hér bjó og hafði búið við frumstæð skilyrði sjálfsþurftarbúskapar, sem að mestu höfðu verið óbreytt um aldir. En atorka þess og elja var ekki nóg til þess að færa tilveruna inn á nýjar brautir. Hér þurfti meira til.
Í atvinnuháttum var tæknin lykill að framförum. Þeir sem komu auga á þau tækifæri ruddu braut, flettu nýjum blöðum atvinnusögunnar, lögðu fyrstu hornsteina að því lífsgæða og velferðarsamfélagi, sem við njótum í dag. Þeir sáu fæst af því fyrir sem á eftir kom. En þeir vissu á hinn veginn að ekkert myndi hreyfast úr stað ef menn skorti áræði til þess að takast á við ný verkefni.
Djúpmenn voru kunnir fyrir harða sjósókn. Þeir vissu að miðin voru gullkista. Árni Gíslason gerði lokakafla árabátaútgerðarinnar hér við djúp og upphafi vélbátaútgerðarinnar ágæt skil í stuttri en skilmerkilegri bók, sem hann nefndi Gullkistu með skírskotun til fiskimiðanna hér í djúpinu.Menn voru að opna gullkistu nýrrar aldar.
Mér er nær að halda að í huga hans hafi vélarkaupin fyrst og fremst átt að létta róðurinn. Og ef til vill sá hann fyrir lítils háttar meiri afla og ef til vill eitthvað bættan hag. En mér er á hitt borðið stórlega til efs að í huga hans hafi verið bylting atvinnuhátta og lífskjara.
En þegar við lítum til baka réttri öld síðar getur engum blandast hugur um að vélbátútgerðin var ekkert minni en upphaf byltingar að þessu leyti á Íslandi.
Sameignarmaður Árna Gíslasonar að bátnum Stanley, Sophus Nielsen, verslunarstjóri, var efasemdarmaður í fyrstu, en sannfærðist síðar við upplýsingu að utan. Margir brostu glettnislega í kampinn þegar báturinn kom úr fyrsta róðri en sáu fljótt að hér voru nýir möguleikar. Og vélbátunum fjölgaði skjótt.
Sá ungi Jessen frá Danmörku, sem kom til þess að setja þessa vél með afl tveggja hesta í Stanley var að fjórum árum liðnum sestur hér að og búinn að setja upp fyrsta vélaverkstæðið. Þannig færði tæknin umsvifalaust nýja atvinnustarsemi inn í landið. Síðan leiddi hvað af öðru.
Atvinnuhættir landsmanna höfðu staðið í föstu fari um aldir. Við getum í því ljósi rétt ímyndað okkur að það hefur þurft áræði, sjálfstraust, einbeitni og sannfæringu um að hér væri komið tæki, sem létti gæti þeim róðurinn og bætt þeirra hag. Fyrir það stöndum við í þakkarskuld.
Þó að Árni Gíslason hafi tekið frumkvæði að þessari fyrstu íslensku vélbátsútgerð og fengið aðra til liðs á hér enginn einn óskiptann hlut. Þetta er saga margra manna og kvenna. Í andrúmslofti þessa tíma var súrefni nýjunga. Spurningin var um að grípa tækifærið, hrífa menn með og ryðja öðrum braut.
Þeir vissu ekki síður en skáldið að sá guli lá utar. Og í æðum þeirra ólgaði meira vestfirskt blóð en svo að þeir gætu dáðlaust dorgað upp við sandinn þegar ný tækifæri gáfust og óráðnar gátur voru við sjónarrönd. Það er þessi dáð sem reyndist svo happadrjúg.
Við lifum nú upphaf enn nýrrar aldar. Það er öld enn nýrrar tækni. Við vitum ekki hvert hún leiðir. En við skynjum nýtt framfaraskeið. Það er niður tímans. Og skyldur okkar í dag eins og þeirra sem stóðu hér fyrir öld er að horfa fram á við.
Á efri árum lýsti Árni Gíslason nokkrum áhyggjum sökum þeirrar spennu er hann sá vaxa milli sjávar og sveita í kjölfar byltingarinnar í sjávarútveginum. Og er það ekki svo að ýmsir velta því fyrir sér hvort öll sú nýja upplýsingatækni sem blasir við okkur í dag sé til góðs. Við því er sjálfsagt ekkert einhlítt svar.
En við skulum hins vegar ekki að gleyma hver arfur okkar er. Ísland var eitt fátækasta ríki Evrópu fyrir einni öld. Nú erum við í hópi þeirra allra ríkustu. Það var vélbátaútgerðin sem öllu öðru fremur færði okkur úr stað.
Það auðnuafl sem forfeður okkar sýndu hefur sannarlega reynst okkur auðnubót. Það er okkar skylda að meta það starf að verðleikum.
Allir þeir sem gengist hafa fyrir því að þessa atburðar yrði minnst hér í dag með svo sómsamlegum hætti eiga því þakkir skyldar. En minning þessa atburðar á ekki heldur að kveldi þessa dags að falla í gleymskuskaut nýrrar aldar. Hann markaði sannarlega meiri þáttaskil í atvinnusögu Djúpmanna og Íslendinga allra en svo.
Í því lósi þykja mér það ánægjuleg tíðindi sem Jón Páll Halldórsson formaður Sögufélags Ísfirðinga hefur tjáð mér, að félagið muni hafa forgöngu um í samráði við afkomendur og með liðstyrk hagsmunasamtaka í sjávarútvegi og ennfremur með tilstyrk frá alþingi að reistur verði hér á Ísafirði minnisvarði um þennan atburð. Til þess hefur verið valið verkið Harpa hafsins eftir Svanhildi Sigurðardóttur myndhöggvara.
Ég hygg að það geti naumast verið tilviljun að neisti þessara framfara hafi kviknað hér á Ísafirði. Hér var átakavettvangur í umróti og gerjun stjórnmálabaráttu þessa tíma. Hér var einneiginn uppspretta að ýmsu nýju í menningu og skáldskap. Og hér hafa strengirnir í hörpu hafsins vissulega ómað skýrt alla tíð.
Að minni hyggju fer því vel á því að listaverkið Harpa hafsins rísi einmitt hér á miðju sögusviðinu og á vettvangi þess mannlífs þar sem rætur þeirra lágu, sem við minnumst hér í dag.
Vonandi getur það gerst með hækkandi sól á sjómannadaginn í gróanda komandi sumars. Og við með því móti varðað minningu þeirra vestfirsku sjósóknara sem brutu blað í sögu landsins.